Հայրենիքի Ամենամեծ Սպառնալիքը Մենք ԻՆՔՆԵՐՍ Ենք՝ Մեր Հայրենաքանդ Անմիաբանութեամբ

Ե. Չարենց
Դոկտ. Աբէլ քհնյ. Մանուկեան
Ազգովին կանգնած այսօրուան աշխարհաքաղաքական պայթիւնավտանգ մարտահրաւէրներուն առջեւ, երբ Հայաստան բոլոր կողմերէն կը գտնուի տարատեսակ սպառնալիքներու տակ՝ քաղաքական, տնտեսական եւ ընդհանրապէս սահմանային անվտանգութեան առումով, ատենէ մը ի վեր կը պարզուի աւելի խոր, գուցէ նոյնիսկ աւելի կործանարար վտանգ մը՝ հայ ժողովուրդին անմիաբանութիւնը։ Ան կը դրսեւորուի ոչ միայն Հայաստանի ներքաղաքական ու ընկերային-հասարակական կեանքին մէջ, այլեւ համազգային մակարդակով՝ սփիւռքի ողջ տարածքին՝ իբրեւ միմեանց հանդէպ անվստահութեան, դժգոհութեան, բազմաբնոյթ մեղադրանքներու, նոյնիսկ ինքնակործան ատելութեան հասնող հիւանդագին երեւոյթով։
Պատմութենէն դասեր քաղելու եւ մեր գոյութեան բազմաթիւ սպառնալիքներու դէմ միասնական պայքար մղելու փոխարէն, մենք զմեզ յանձնած ենք իշխանատենչ կռիւներու, գաղափարախօսական պառակտումներու եւ ազգային յոռետեսութեան։ Այս ներքին պառակտումը միայն բարոյախօսական խնդիր չէ, այլ ռազմավարական արկածախնդրութիւն եւ վտանգաւոր ռիսկ։ Կ’ապրինք տարածաշրջանի մը մէջ, ուր շրջապատուած ենք մեզի հանդէպ յարձակողական քաղաքականութիւն վարող թշնամի, այլապէս անտարբեր հարեւաններով, եւ մեր մէջ նկարագրային նստուածք տուած անմիաբանութեամբ կը քայքայենք ոչ միայն մեր ազգային ուխտն ու հայկական պետականութիւնը, այլեւ կը վտանգենք մեր պատմական հայրենիքին վերջին մնացորդացը՝ այսօրուան Հայաստանը իր 29.743 ք.մ. տարածքով։
Ժամանակի հրամայականը մեզի կը թելադրէ, որ ըլլանք յանձնառու մենք մեզի՝ մեր գոյութիւնն ու գործունէութիւնը ենթարկելու ինքնաքննարկման, լուրջ վերլուծութեան, յաչս միջազգային հանրութեան ներկայացնել կարենալու համար ազգային միահամուռ կեցուածք այն բոլոր մարտահրաւէրներուն դէմ, որոնք ուղղուած են մեզի, այլ ոչ թէ կամայ թէ ակամայ յանձնուիլ նոր պառակտումներու յառաջացման։ Առանց ազգային ծրագրի, առանց տեսլականի եւ համազգային բարձրագոյն նպատակներ իրականացնելու կամքի ձեւաւորման, մեր հայրենիքի, պետութեան եւ ընդհանրապէս հայ ժողովուրդի գոյութեան ապագան վտանգուած է։
Ներքին պառակտուածութիւն եւ արտաքին սպառնալիք
Հայաստան ոչ միայն փոքր պետութիւն մըն է անբարեացակամ դրացիներու միջավայրին մէջ, այլեւ այսօրուան վիճակով ան կը ներկայացնէ հասարակական ներքին բաժանումներով լեցուն հանրային կեանքի մը պատկերը։ Քաղաքական ճակատները այնուհետեւ չեն գոյանար միայն իշխանութեան եւ ընդդիմութեան, այլ ընտանիքներու, բարեկամներու, ընկերական շրջանակներու եւ սերունդներու միջեւ: Ներքաղաքական խօսոյթը թունաւորուած է, հանրային տարածքը՝ ներծծուած անվստահութեամբ, փոխադարձ մեղադրանքներով եւ արհամարհանքով։
Մէկդի թողելով Դիմատետրի, ընկերային հարթակներու եւ համացանցային կայքէջերու մէջ յաճախ երեւցող ամենատգեղ գրառումները, որոնք գարշահոտ աղբակոյտի մը տպաւորութիւնը կու տան արդի հաղորդակցութեանց միջոցներուն, վերջերս վերահասու դարձանք իրադարձութեան մը, որ կը հատէր թէկուզ ստորին մակարդակի եւ բարոյականութեան բոլոր կարմիր գիծերը։
Սփիւռքահայ լրագրող եւ թերթի խմբագիր մը համացանցային շրջաբերական մը յղած էր արեւմտահայերէն լեզուի մասնագէտ անձի մը դէմ. նամակ մը, որ ան հասցէագրած էր բարեկամներու, ծանօթ եւ անծանօթ բազմաթիւ անձերու։ Ի՛նչ ալ ըլլար այդ գրութեան շարժառիթը, վայել չէր, որ հայ սփիւռքի որոշ շրջանակներու մէջ պատկառանք վայելող այդ քաջանուն թերթին խմբագրապետը ինքն իրեն թոյլ տար այդ աստիճան ու անխնայ նսեմացնել իր հակառակորդը։ Այս բոլորը՝ իր կարգին։ Սակայն ամենավիրաւորական բաժինը այդ շրջաբերական նամակին յետագրութիւնն է, ուր հեղինակը կը նշէ. «Գրութեանս մէջ ուղղագրական, կէտադրական, քերականական եւ հայերէնի սխալները յատուկ են, եւ կը միտին թանսիոնդ [ճնշում] բարձրացնելու։ Գուցէ այդ կ’օգնէ քեզ շուտ չուելու այս աշխարհէն»։ Փաստօրէն, այս ծանր վիրաւորանքը դիտաւորեալ ուղղուած է իր հակառակորդին, բայց միաժամանակ, գուցէ եւ առանց անդրադառնալու, անուղղակի՝ մայրենիին, Մեսրոպ Մաշտոցին եւ հայերէնի հանդէպ բծախնդրութիւն ցուցաբերող բազմաթիւ մարդոց դէմ՝ ոտնակոխելով խոհեմութեան բոլոր սահմանները։
Հարեւանցի դիտարկում մը անգամ բաւարար է հաստատելու, որ իրենց միջեւ տարակարծութեան հիմնահարցը ՀՀ վարչապետին թեր ու դէմ եղող խօսոյթն է, որ, ինչպէս վերոգրեալ նշուեցաւ, ներթափանցած է ազգային բոլոր կառոյցներէն եւ մարդկային յարաբերութեանց ծիրէն ներս։ Այս առթիւ ցաւալին այն է, որ կա՛մ կողմ ես եւ կա՛մ դէմ, կա՛մ համախոհ ես եւ կա՛մ հակառակորդ։ Երկսայրի ծայրայեղութիւն մը, որ չունի միջին ու վնասաբեր է բոլոր կողմերով։ Ի՞նչ խօսք այլախոհութեան եւ կառուցողական երկկողմանի վիճաբանութիւն ձեռք բերելու մշակոյթի մասին, արժէք, որ պարզապէս անգոյ է այսօրուան մեր իրականութեան մէջ։
Հայաստանի քաղաքական կեանքին մէջ իւրաքանչիւր նահանջ, ձախողութիւն եւ պարտութիւն դարձած է պատրուակ վհուկորսութեան, մեղաւորներ փնտռելու եւ դաւաճաններ անուանելու՝ ոչ թէ առերեսուելու սխալներուն հետ, զանոնք վերլուծելու, անոնց բուն պատճառները ճանչնալու եւ դասեր քաղելու իմաստով, այլ ջղուտ հաշուեյարդար տեսնելու՝ յագուրդ տալու համար անձնական վրիժառութեան։ Քաղաքական մթնոլորտը կը բնութագրուի ոչ թէ լուծումներու վրայ կեդրոնացած բանավէճով, այլ կործանարար հակամարտութեամբ։ Ստեղծուած ճգնաժամէն դուրս գալու համատեղ ուղիներ որոնելու քաղաքականութեան փոխարէն՝ մենք կորսուած ենք պալատական ներքին խաղերու, անձնական թշնամանքի եւ գաղափարախօսական հակազդեցութիւններու իրարայաջորդ ալիքներ ստեղծելու էյֆորիայի մէջ։ Արցախի ողբերգութիւնը, մեր ինքնութեան եւ պատմութեան մէկ մասի կորուստը մեզ չմիաւորեց, այլ իրարմէ աւելի՛ հեռացուց։
Մեր հայրենիքը պարզապէս չի կրնար ինքն իրեն թոյլ տալ ժամանակ եւ ներուժ սպառելու ներքին պառակտումներու վրայ։ Մենք չունինք ռազմավարական հզօր փորձ, խորութիւն, առատ պաշարներ կամ երկրորդ պետութիւն մը, որուն ապաւինինք։ Մեր ամենամեծ թուլութիւնը մեր անմիաբանութիւնն է, իսկ այդ դուրսէն կը դիտուի արթուն աչքերով: Այսպիսի փխրուն եւ նոյնիսկ պայթիւնավտանգ պահուն իւրաքանչիւր ներքին պառակտում կը վերածուի ինքնապաշտպանական խոցելիութեան։ Եթէ մենք չկարենանք գէթ այս ճակատագրական պահուն ստեղծել ներքին կայունութիւն մը, ապա մեզի ոչ ոք պիտի շնորհէ ապագայ մը կամ այլընտրանքային որեւէ մէկ ուրիշ դրական տարբերակ։
Սփիւռքահայութիւնը հայրենաբաղձութեան եւ օտարացման միջեւ
Հայկական սփիւռքը թուային առումով գուցէ երեք անգամ աւելի մեծ է հայաստանաբնակ հայ քաղաքացիներու թիւէն։ Հայ սփիւռքը համեմատաբար բարեկեցիկ է եւ ունի ահագին ներուժ։ Ան սերունդներ շարունակ սնուցած, պահպանած եւ տարածած է հայկական մշակութային ժառանգութիւնը ամբողջ աշխարհով։ Այնուամենայնիւ, հակառակ իր ունեցած պատմական եւ տակաւին այսօր դրսեւորած նշանակութեան, հետզհետէ ականատես կը դառնանք սփիւռքի եւ հայրենի բնակչութեան միջեւ ցաւոտ օտարացման։
Այս օտարացումը առաւել եւս զգալի դարձաւ 2020 թուականին բռնկած Արցախեան 44-օրեայ պատերազմէն ետք, երբ հայկական բանակը ծանր պարտութիւն կրեց՝ զոհ տալով բիւրաւոր քաջամարտիկներ, իսկ 9 նոյեմբերին հայկական կողմը ստիպուած եղաւ Ռուսիոյ միջնորդութեամբ Ատրպէյճանի հետ ստորագրելու Հայաստանի եւ հայ ժողովուրդին համար անբարենպաստ պայմանագիր մը։ Տակաւին ասոնց հետեւեցաւ յոռեգոյնը, երբ 2023 թուականին ատրպէյճանական ուժերը զինու զօրութեամբ ամբողջութեամբ հայաթափեցին Արցախը՝ բանալով տխուր էջ մը հայոց նորագոյն պատմութեան մէջ՝ աղէտալի իրադարձութիւններով եւ անդառնալի կորուստներով լեցուն։
Հայ կեանքին մէջ յառաջ եկած իրավիճակը եւ պահու հրամայականը կը թելադրէին, որ համահայկական ոգիին եւ հայկական պետականութեան միջեւ ստեղծուէր փոխադարձ հասկացողութեան եւ զօրակցութեան առնուազն բարոյական դաշինք կամ համակամութեան դրսեւորում։ Սակայն Հայաստանի պետական կառոյցներուն մէջ սփիւռքէն հնչող ձայնը գնահատուեցաւ իբրեւ ամբարտաւան ելոյթ եւ իրատեսութեան տուեալներով թերի։ Միւս կողմէ, սփիւռքի մէջ ալ շատեր, իրենց կարգին, հայկական քաղաքականութեան մէջ տեսան միայն ձախողութիւն, թուլութիւն եւ անձնատւութիւն։ Հետեւաբար, նպատակային համագործակցութեան եւ փոխադարձ հասկացողութեան բացակայութեան պայմաններու բերումով՝ համահայկական իրականութեան մէջ առկայ ներուժը վատնուեցաւ՝ նպաստելով բեւեռացումներու ստեղծման եւ ուժաբեկութեան։
Հայաստան կարիքը ունի սփիւռքին, իսկ սփիւռքը՝ Հայաստանի։ Հայաստան ոչ թէ իբրեւ զգացական իտէալ կամ բարոյական խորհրդանիշ մըն է, այլ որպէս իրական եւ թէկուզ սեփական կեանքի գնով պաշտպանելու միասնական հայրենիք։ Միայն միասին, փոխադարձ յարգանքի եւ յստակ ռազմավարական նպատակի պայմաններու մէջ կարելի է տեսնել կառուցողական յարաբերութիւններու, զօրակցութեան եւ համահայկական ուժերու վերականգնում։ Ներկայ իրավիճակը յղի է անկանխատեսելի վտանգներով։ Եթէ մենք ի վիճակի չենք զիրար հասկնալու, ապա դժուար է ակնկալել, որ դուրսէն որեւէ մէկը, որեւէ մէկ այլ ազգ կամ պետութիւն մեզ հասկնայ։
Միայնակ՝ բաց հորիզոններու առջեւ –
աշխարհաքաղաքական մեկուսացման վտանգը
Վերոգրեալ նշուեցաւ, որ Հայաստան կը գտնուի աշխարհաքաղաքական արգիլուած տարածաշրջանի (no man’s land) մը մէջ՝ շրջապատուած պետութիւններով, որոնք իրեն հանդէպ կը վերաբերին կա՛մ բացայայտ թշնամանքով, կա՛մ, լաւագոյն պարագային, անտարբերութեամբ։ Թուրք-ատրպէյճանական դաշինքը կը գործէ համակարգուած, միասնական եւ ծաւալապաշտական գործելաոճով։ Սիւնիքի երկնակամարին կախուած է Դամոկլեան սուրի մը պէս փանթուրանական «ղըլըճ»-ը, իսկ Հայաստանի շրջափակումը, դիւանագիտական յարաբերութիւններու, նաեւ առեւտուրի ու երթեւեկութեան հարցերով անոր մեկուսացումը՝ այս ամէնը պատահականութիւն չէ, այլ ռազմավարութիւն։ Իսկ մեր պատասխա՞նը. անմիաբանութիւն՝ «խորհրդով, բանիւ եւ գործով, կամայ եւ ակամայ, գիտութեամբ եւ անգիտութեամբ»։ Յոյն իմաստասէրը՝ Պղատոն, այսօրուան թուականէն 2372 տարիներ առաջ բնութագրած է հետեւեալ բացարձակ իրողութիւնը. «Անմիաբանութիւնը սկիզբն է կործանումին»։
Ինքնաճանաչումի նպատակով յանձնարարելի է կարդալ հայրենի գրող Դերենիկ Դեմիրճեանի գողտրիկ մէկ խոհագրութիւնը «Հայը» խորագրով։ Գրական հայելի մըն է, որ կ’արտացոլացնէ հայուն նկարագիրը իր արժանիքներով եւ թերութիւններով։ Կ’արժէ մէջբերել այս մասին գրողին դիտարկումները.
«Ամէն հայ մի հայ ունի, որի հետ թշնամի է մինչեւ մահ։ Սա նրա անհրաժեշտութիւնն է։ Անկարգ է եւ անիշխանական թէ՛ հասարակութեան, թէ՛ պետութեան եւ թէ՛ գաղափարների մէջ։ Իբրեւ ժողովրդական՝ անմիաբան է, անտանելի, խռովարար։
Թաթա՞րն էր մօտը` սպասեց ռուսին, ռո՞ւսը եկաւ` աչքը եւրոպացուն էր: Եկա՞ւ անգլիացին` դարձեալ ռուսին էր սպասում: Ռո՞ւսն է գալիս` չի ընդունում… Ուրեմն իր պետութի՞ւնն է ուզում ստեղծել, չի՞ ուզում ստեղծել, ի՞նչ իմանաս… Մի ձեռը ճանկռտելով հիմնում է այդ պետութիւնը, միւս ձեռը ճիգ է անում հիմքից քանդելու:
Ինչո՞ւ է այսպէս, ինչի՞ց է դժգոհ, ի՞նչ է կամենում… Ինչո՞ւ է այսպէս անհաւասար, ներհակ, մաղձոտ, անհաւատալի` իր ստորութեան մէջ, անչափելի` իր վեհ թռիչքներում: […]։ Հայի ամենամեծ առաքինութի՞ւնն ես ուզում` ամենաներողամիտ ցեղը աշխարհիս մէջ […] Նա մեկուսի է, խստակեաց, բարի եւ ազատասէր»[1]:
Սակայն ի վերջոյ ի՞նչ է կեանքէն հայուն ուզածը. արդարեւ հեղինակը կ’եզրակացնէ՝ «կեանքից աւելի թանկ բանը՝ Ազատութիւնը»[2]։ Բայց հիմնախնդիրն այն է, որ անհատական ազատութիւնը առնչուած է հաւաքական ազատութիւն ձեռք բերելուն հետ։ Ազատութիւն, որ պէտք է նուաճես, թէկուզ կեանքիդ գնով պէտք է պաշտպանես, իսկ այդ կարելի է իրականացնել միայն հաւաքաբար, ազգով ու պետութեամբ։ Այլապէս միշտ ենթակայ ես մէկ ուրիշին, աւելի ուժեղին, իսկ աւելի զօրեղը միշտ ալ կայ՝ ինքնիշխանութեանդ վրայ բռնացողը, քեզ ազատազրկողն ու ստրկացնողը։ Այնուհետեւ դուն բռնակալէդ ազատութիւնդ չէ, որ կը խնդրես, այլ միայն կեանքդ, թէկուզ անասունի մը պէս ապրելու կարգավիճակով։
Ահա այս էական տարբերութիւնն է, որ յստակ պէտք է ըլլար մեր ազգային-հաւաքական գիտակցութեան մէջ՝ ազատութեան միանշանակ հաւաքական ձեռքբերում մը ըլլալու իրողութիւնը։
Ռուսիա, որ երբեմն կ’ընկալուէր իբրեւ Հայաստանի պաշտպան տէրութիւն, վաղուց կը հետապնդէ առանձնապէս իր սեփական շահերը՝ յաճախ մեր հաշուոյն։ Իսկ Արեւմուտքը, հակառակ այն փաստին, որ որոշակի հետաքրքրութիւն կը ցուցաբերէ մեր ժողովրդավարական բարեփոխումներուն նկատմամբ, գործնական գետնի վրայ կը մնայ վերապահ եւ յաճախ հեռու Հայաստանի իրական անվտանգութեան յանձնառութիւնը ստանձնելէ։ Միւս կողմէ՝ Իրան եւ Վրաստան կը խաղան իրենց սեփական խաղը՝ թէպէտ ոչ ուղղակի մեր դէմ, այլապէս նաեւ ոչ անպայման մեզի հետ ըլլալու գործելաոճ դրսեւորելով։
Քաղաքական լարուածութեան այս դաշտին մէջ Հայաստան կը մնայ միայնակ այնպիսի ժամանակաշրջանի մը մէջ, ուր սխալելու տեղ ամենեւին չկայ։ Իւրաքանչիւր ներքաղաքական վէճ, ամէն մէկ ցոյց, կառուցուածքային ամէն մէկ ճգնաժամ կը տկարացնեն մեր դիրքերը՝ խաղալու մեր խաղը միջազգային ճատրակի տախտակին վրայ։ Իւրաքանչիւր ոք, որ ռազմավարական մտածելակերպով կ’առաջնորդուի՝ քաջ գիտէ, որ սեփական թուլութիւնը իր դէմ յարձակողական եւ ծաւալապաշտական տրամադրութիւն կը ստեղծէ։ Զօրեղն է, որ յարգանք կը թելադրէ։ Ուժն է, որ կը ծնի իրաւունքը։ Բոլոր անոնք, որոնք իրենք զիրենք պաշտպանել չեն գիտեր, միեւնոյն է, ուրիշը զիրենք չի պաշտպաներ։ Երբ ինքզինքդ կը բզկտես, ուժերդ ցմրուր կը սպառես՝ այնուհետեւ պէտք չունիս արտաքին թշնամիներու, քանզի անկումդ ձեռքովդ իսկ նախապատրաստած ես։
Հետեւաբար, մեր աշխարհաքաղաքական իրավիճակը մեզի ամենեւին թոյլ չի տար անվճռականութեան, ազգային պառակտուածութեան, կեղծ ռոմանթիզմի եւ, իհարկէ, ներքին քաոս մը ստեղծելու շռայլութիւն։
Կոչ միասնութեան եւ պատասխանատւութեան
Վաղուց ժամանակն է վերատեսութեան ենթարկելու մեր կեանքը, գործը, խօսքն ու ընթացքը։ Ժամանակն է էական շրջադարձի մը՝ մեր կեանքին տալու նոր բովանդակութիւն եւ որակ։ Եւ սոյնը ոչ թէ դատարկ կարգախօսերու տեսքով, այլ իբրեւ խորապէս զգացուած անհրաժեշտութիւն։
Հայաստան այլեւս չի կրնար ինքն իրեն թոյլ տալ յումպէտս վատնուած տարիներ։ Անդառնալի ժամանակաշրջան մը, երբ հազարաւոր ազատամարտիկներու թափած արիւնով ձեռք բերուած փառապանծ յաղթանակը ուղղակի մսխուեցաւ, այսօր ունենալով ահաւասիկ այն, ինչ ունինք։ Այսուհետեւ արտօնելի է ո՛չ մէկ քաղաքական խաղ, ո՛չ մէկ թշնամութիւն սեփական ճամբարէն ներս՝ ի՛նչ պիտակի տակ ալ ան թաքնուած ըլլայ՝ յատկապէս եկեղեցական։
Ազգային միասնութիւնը՝ «մէ՛կ հայրենիք, մէ՛կ եկեղեցի, մէ՛կ ժողովուրդ», որ յաճախ խորաններէ իբրեւ հռետորաբանութիւն կամ հաւաքներու առթիւ իբրեւ ամբոխավարական կարգախօս կը հնչէ, պէտք է դառնայ գործնական առաջնահերթութիւն՝ կրանիտեայ հիմք քաղաքական եւ քաղաքացիական հասարակութեան իւրաքանչիւր գործողութեան մէջ։
Միասնութիւն չի նշանակեր միաձեւութիւն։ Ան կը նշանակէ ճանչնալ եւ հետապնդել համահայկական ընդհանուր նպատակ,– հակառակ առկայ բոլոր տարբերութիւններուն,– պահպանել հայոց հայրենիքը, հզօրացնել պետականութիւնը եւ պաշտպանել հայ ժողովուրդին խաղաղութիւնն ու զարգացնել անոր բարեկեցութիւնը։ Պէտք է ապահովել հնարաւոր չափով այն բոլոր կարելիութիւնները, որ հայ մարդը Հայաստանի մէջ ապրիլ կարենայ մարդավայել կեանքով։ Ապրիլ Հայաստանի մէջ ոչ թէ ստիպողաբար, այլ յօժարակամ։ Երկիր, ուր արժէ ապրիլ, վայելել ու իմաստաւորել սեփական կեանքը՝ աշխատանքով, նուիրումով, արարումներով։ Հետեւաբար, իւրաքանչիւր անձ, որ կը սիրէ Հայաստանը, պէտք է պատրաստ ըլլայ խօսելու նաեւ այլախոհներու հետ՝ գտնելով տրամաբանական փոխզիջումներու միջոցներ մարդկային յարաբերութեանց մէջ եւ մարդոց միջեւ կամուրջներ կառուցելու, այլ ոչ՝ հաստաբեստ պարիսպներ ստեղծելու նպատակով։
Սփիւռքը նոյնպէս ունի իր պատասխանատւութեան բաժինը։ Արտասահմանեան բարեկեցիկ երկիրներու մէջ մետաքսեայ բարձերու վրայ նստած թերացումները մատնացոյց ընելու փոխարէն, հարկաւոր է նպատակային զօրակցութիւն ցուցաբերել՝ ներդրումներ իրականացնել Հայաստանի կրթութեան, ենթակառոյցներու եւ ռազմավարական հաղորդակցութեան մարզերէն ներս։ Ոչ թէ անցեալի նկատմամբ պատրանքներով, հայոց պատմութեան եւ հայրենիքի վերաբերեալ զգացական մօտեցումով, այլ ներկայի մասին իրատեսութեամբ եւ ապագայի համար յստակատեսութեամբ։
Քաղաքական ղեկավարութիւնը, մտաւորական վերնախաւը, երիտասարդութիւնը, Եկեղեցւոյ նուիրապետական աթոռները, լրատուամիջոցները՝ բոլորը անխտիր ունին պարտականութեան իրենց լրջագոյն բաժինը։ Հայաստան կը փրկուի ոչ թէ մուրացածոյ արտաքին օգնութեամբ, այլ ինքնահաստատուելու ներքին կամքով։ Եթէ մենք դրսեւորել չկարենանք այս կամքը, ներկան մեզի չի ներեր, իսկ ապագան կը յիշէ լոկ մեր անունը արդէն հեռաւոր պատմութիւն դարձած իր էջերուն մէջ։ Մինչդեռ հայը արժանի է ազգերու ընտանիքին մէջ յարատեւելու որպէս գոյատեւման հրաշք՝ ներհակ այն բոլոր ուժերուն, արհաւիրքներուն, որոնք ի զուր փորձեցին հատել կենաց ծառին այն դալար ոստը, որ դարէ ի դար սնուցած, աւիւն եւ կենդանութիւն՝ կեանք եւ առաւել կեանք տուած է իրեն։
Պատմութեան պահանջը հայ ժողովուրդին հանդէպ յաճախ անողոք եղած է. պետականութեան կորուստ, օտարի տիրապետութիւն, իրարայաջորդ ասպատակումներ, տարագրութիւն, ցեղասպանութիւն, հայրենազրկում եւ սփիւռքացում։ Բայց այնուամենայնիւ մենք կանք մեր փոքրիկ Հայաստանով, հարենաբնակ ժողովուրդով, հայ սփիւռքով եւ մեր երկիրն ու գոյութիւնը խորհրդանշող Եռագոյնով։ Մենք գոյատեւեր ենք, վերափոխուեր ու բարեկարգուեր ենք, այլեւ պահպաներ ենք մեր մշակոյթը, հայեցի ինքնութիւնը՝ թէկուզ սփիւռքացած պայմաններու տակ: Այս տոկունութիւնը կարելի չէ ընկալել իբրեւ սովորական երեւոյթ մը. ան միշտ եղած է գերագոյն զոհաբերութեան, վերապրելու սիրոյն քաջ գոյապայքար մղելու ոգիի դրսեւորման եւ իմաստուն ինքնահաստատման արդիւնք:
Այսօր, սակայն, մենք կը գտնուինք խիստ վտանգաւոր հանգրուանի մը եզրին. մեզ կը վտանգեն ոչ միայն մեզի դէմ ուղղուած արտաքին սպառնալիքները, այլեւ մեր սեփական եւ ներքին տրոհումները, պառակտումները, մեր անմիաբանութիւնը, ինքնավստահութեան պակասը, մեր եսասիրութեան եւ ունայնութեան վրայ յամառութիւնը։ Եթէ մենք հիմա քաջութիւն չդրսեւորենք վերագտնելու մեզ որպէս ազգ՝ ոչ թէ որպէս շահագրգիռ ցեղախումբ մը, այլ որպէս պատմականօրէն վիրաւոր, բայց արժանիքներով հարուստ, ընդունակ եւ գործունեայ ժողովուրդ, ապա մենք կը կորսնցնենք այն ամէնը, ինչ կրնայինք ունենալ մեր նուիրական հայրենիքին մէջ՝ ապահով ապագայ մը կերտելու մեր վերջին հնարաւորութիւնը։
Բաւարար չէ խօսիլ հայրենիքի մասին. հայրենիքը ո՛չ խօսք է, ո՛չ ալ լոկ սիրերգութիւն։ Հայրենիքը համակ յանձնառութիւն է, անձնական կեանքիդ հետ առնչուած գոյութենական արժէք, կարօտ մշտական ներդրումներու՝ քաղաքականապէս, տնտեսապէս եւ մշակութային առումով։ Բաւարար չէ ողբալ Ցեղասպանութեան մասին, այլ պէտք է ի գին ամէն ինչի կանխարգիլել կարենալ նոր ցեղասպանութիւններու սպառնալիքը։ Հարկ է, ընդհակառակը, պատմական իրադարձութիւններէն սորվիլ՝ պատմութեան զոհը չմնալ, այլ որպէս փիւնիկ հուրի եւ մոխիրներու ընդմէջէն վերածնիլ, դառնալ հզօր ու բարգաւաճ ազգ եւ ժողովուրդ։ Զիրար մեղադրելը ոչինչ կը բերէ, իսկ յաջողութիւն կը բերեն զիրար լսելը, կառուցողական երկխօսութիւն մշակելը, նպատակային գործելը, իսկ ի պահանջել հարկին՝ միասին հարուածելը։
Հայաստան առասպել մը չէ։ Այսօր ան ո՛չ հզօր, ո՛չ հարուստ եւ գուցէ խոցելի պետութիւն մըն է, որ ստոյգ պէտք ունի մեր միասնութեան, մեր խելամտութեան եւ վճռակամութեան։ Եթէ մենք մեր երբեմնի հզօր հայրենիքէն մեզի բաժին մնացած այս փոքր երկիրը չպահենք, ապա ուրիշը պիտի չպահէ զայն մեզի համար։ Բայց եթէ մենք լուրջ ենք՝ իսկապէ՛ս լուրջ, իրապէ՛ս սիրելու մեր հայրենիքը, ոչ լոկ խօսքով, այլ միանալով, բռունցքուելով ու արիութեան գործեր իրականացնելով, ապա գուցէ ուշ ենք, բայց տակաւին ոչ-ուշացած։
Յաւարտ բանիս պիտի ուզէի մէջբերում մը ընել լիբանանցի գրող եւ փիլիսոփայ Ժըպրան Խալիլ Ժըպրանի մէկ նշանակալից «Pity the Nation» («Խղճա՛ ազգին») խորագրով քերթուածէն.
Խղճա՛ այն ազգին, որ լեցուն է հաւատալիքներով, բայց սնանկ է կրօնով։
Խղճա՛ այն ազգին, որ իր վրայ կը կրէ տարազ մը՝ զոր ինք չի մաներ,
Կը սնանի հացահատիկով՝ զոր ինք չի քաղեր,
Կ’ըմպէ գինի մը, որ չի հոսիր իր սեփական հնձանէն։
Խղճա՛ այն ազգին, որ կը ծափահարէ յոխորտացողին որպէս հերոս,
Իսկ շողշողուն բռնակալը կը պատուէ որպէս բարեգործ։
Խղճա՛ այն ազգին, որ կ’արհամարհէ կիրքը իր երազներուն մէջ,
Բայց կը յանձնուի անոր, երբ արթուն է։
Խղճա՛ այն ազգին, որ իր ձայնը չի բարձրացներ,
Բացի երբ կը քալէ յուղարկաւորութեան ետեւէն։
Կը պարծենայ կեցած իր աւերակներուն վրայ, եւ կ’ըմբոստանայ միայն,
Երբ իր վիզը դրուած է սուրին ու կառափնատին միջեւ։
Խղճա՛ այն ազգին, որուն պետական գործիչը աղուէս մըն է,
Փիլիսոփան՝ խեղկատակ մը,
Իսկ մշակոյթը կարկատելու եւ միմոսութեան արուեստն է։
Խղճա՛ այն ազգին, որ իր նոր ղեկավարը կ’ողջունէ շեփորահարումներով,
Բայց զայն շուտով կը ճամբէ նուաստացուցիչ սուլոցով՝
Գէթ կրկին շեփորահարումներով դիմաւորել կարենալու համար մէկ ուրիշը։
Խղճա՛ այն ազգին, որուն իմաստունները տարիներու ընթացքին համրացած են,
Իսկ զօրեղները տակաւին կը քնանան օրօրոցներու մէջ։
Խղճա՛ այն ազգին, որ տրոհուած է բեկորներու,
Բայց ամէն մէկ բեկոր ինքն իրեն կը համարէ ազգ մը[3]։
Ժընեւ, 23 Յուլիս 2025
Գ. օր պայծառակերպութեան պահոց
[1] Հմմտ. https://www.grakantert.am/archives/15104
[2] Նոյնը։
[3] Լիբանանցի բանաստեղծին առկայ ստեղծագործութիւնը թիւրիմացաբար մէջբերուած է իբրեւ իր «Մարգարէն» գործին մէկ մասը։ Սակայն ան մաս չի կազմեր այդ գիրքի բնագրին, այլ հրատարակուած է հեղինակին մահէն ետք, ենթադրաբար իբրեւ անոր քաղաքական կամ ընկերային յարաբերութիւններու քննադատական գրուածքներու մաս։ Մէջբերուած գործին անգլերէնէ արեւմտահայերէնի փոխադրումը մե՛րն է։