«Արաբական Գարուն»-ին Յաջորդող Միջին Արեւելքի Ծրագիրները
ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ
15 Փետրուար 2025
haroutchekijian.wordpress.com
Մեզի ծանօթ դարձած ռուսական կիսապաշտօնական քաղաքական մարտավարական հիմնարկին՝ «Վալտայ» միջազգային քննարկումի ակումբին «Վալտայ-Նոր սերունդ» ծրագիրի գիտաշխատող՝ Տմիթրի Փոլյաքով Dmitry Polyakov, որ Արաբագիտութեան մասնագէտ է եւ Ռուսիոյ Գիտութիւններու կաճառի Արեւելագիտութեան հիմնարկի արաբական եւ իսլամական հետազօտութիւններու կեդրոնի գիտաշխատող, վերոնշեալ խորագիրով յօդուած մը գրած է, որ ստորեւ կը թարգմանեմ (1)։ *Շեղագիր՝ կը կատարեմ ճշդումներ*:
Ակումբին կողմէ նախաբանը. «Հաւանական է, որ Սուրիան կրկին մրցակցութեան դաշտ կը դառնայ արաբական միապետութիւններուն միջեւ։ Այսպիսով, Պարսից ծոցի շրջանին մէջ կը նկատուի ներքին ուրուագիծով կապեր հաստատելու միտում, սակայն միաժամանակ կը սաստկանայ արտաքին սահմաններուն գտնուողներուն ալ մրցակցութիւնը։ Այս միտումը, ամենայն հաւանականութեամբ, ապագային պիտի զօրանայ:
««Նոր» Միջին Արեւելքի ձեւաւորման նիւթը ամեն անգամ կը վերադառնայ, երբ տարածաշրջանին մէջ էական փոփոխութիւններ տեղի ունենան, եւ շատ յաճախ անոր կ՚ընկերակցի բռնութեան նոր փուլ մը: Վերջին տարիներու գլխաւոր ցնցումը Պաղեստին-Իսրայէլ հակամարտութեան թէժ փուլի վերադարձն էր, որ իր սովորական աշխարհագրական սահմաններէն դուրս հոսեցաւ։ 7 հոկտեմբեր 2023-ի պատահարները, Միջին Արեւելքի մէջ ուժերու հաւասարակշռութիւնը էապէս փոխեցին։ Տարածաշրջանային ոչ պետական երկու մեծ դերակատարներ՝ Համասը եւ Հըզպալլան, այժմ զգալիօրէն տկարացած* են: Անուղղակիօրէն հակամարտութիւնը ազդեց Սուրիոյ վրայ, ուր 13 օրուան մէջ ինկաւ Պաշշար Ալ Ասատի իշխանութիւնը»։
* Այստեղ միակողմանի է բնութագրումը, ուր ո՛չ կը նշուի Իսրայէլի գործած ցեղասպանութիւնը, ո՛չ Միացեալ նահանգներու Իսրայէլի անվերապահ ռազմական օժանդակութիւնը եւ ո՛չ ալ նաեւ Իսրայէլի՛ տկարանալը:*
«Այս ամենը արտացոլացին տարածաշրջանային ուժերու դիրքորոշումներուն մէջ։ Պաղեստին-Իսրայէլ հակամարտութեան այժմու մագլցումը կրնայ դառնալ «նոր» Միջին Արեւելքի կազմաւորման սկիզբը։ Այս ժամանակամիջոցին, շրջանին մէջ վերջին տարիներուն կազմուող միտումները, յաւելեալ զարգացում կը ստանան եւ կ՚որոշեն մօտիկ ապագայի անոր գոյութեան կերպարը։
«Յատկանշական է, որ միջազգային յարաբերութիւններու միջինարեւելեան ենթահամակարգը վերջին 15 տարիներուն ապրեցաւ «Արաբական գարնան» օրինակով։ Անոր առաջին հետեւանքը՝ տարածաշրջանի ընկերային-տնտեսական կառուցուածքի փոփոխութիւնն էր։ Այսօր հանրապետական վարչակարգերուն մեծ մասը տակաւին չկրցաւ նոյնիսկ վերադառնալ 2010-ի տնտեսական ցուցանիշներուն։ «Միեւնոյն ատեն, պարզուեցաւ, որ արաբական միապետութիւնները գրեթէ զերծ մնացին 2011-ի ճգնաժամերէն («գարունէն»՝ կամ «գունաւոր յեղափոխութիւններէն»*) եւ հակամարտութիւններէն, որ առիթ ընծայեց անոնց, մեծցնել տնտեսական բացը իրենց եւ հանրապետական հարեւաններուն միջեւ: Այսօր միապետութիւնները կը փորձեն անցում կատարել աւելի յառաջադէմ զարգացումի, որ կարճ եւ միջին ապագայի հեռանկարին մէջ, Միջին Արեւելքի միւս պետութիւններուն համար կարելի չէ։
«Սակայն, «արաբական գարնան» բացայայտ հետեւանքը նոր զինեալ բախումներն էին՝ Լիպիոյ, Սուրիոյ, Եմէնի եւ Իրաքի մէջ։ Մինչ իրաքեան հակամարտութիւնը ստացաւ ՏԱԷՇ-ի դէմ հակաահաբեկչական գործողութեան ձեւը (Ռուսիոյ մէջ արգիլուած), միւս երեքը՝ երկար տարիներ համակարգային կարեւորութիւն ստացան: Այս պատճառով, Իսրայէլի եւ Պաղեստինի միջեւ երկարատեւ շրջանային հակամարտութիւնները, ինչպէս նաեւ Արեւմտեան Սահարան երկրորդական դարձան: Աւելին, նոր պայքարները միջինարեւելեան նոր առաջնորդներ յայտնուելուն պատճառ դարձան։ Առաջին դիրքը գրաւեցին երեք ոչ արաբական պետութիւններ՝ Իրանը, Թուրքիան եւ Իսրայէլը, շնորհիւ անոնց քաղաքական, ռազմական, տնտեսական եւ արուեստագիտական առաւելութեան։
«Կարեւոր է, որ երեք հակամարտութիւնները դարձան միջինարեւելեան պետութիւններու մրցակցութեան ասպարէզ եւ սահմանեցին դաշինքի առճակատման յարաչափերը։ Հետեւանքը եղաւ «Պաղ պատերազմ Միջին Արեւելքի մէջ» եզրի յայտնութիւնը։ Տարածաշրջանային խաղացողներէն իւրաքանչիւրը սկսաւ կառուցել դաշնակիցներու սեփական ցանցը։ Ամենայայտնին՝ իրանամէտ «Դիմադրութեան առանցքն» է։
«Թուրքիան նաեւ ընդլայնեց իր ազդեցութիւնը ինչպէս ուղղակիօրէն՝ տարածաշրջանին մէջ ռազմական եւ քաղաքական հաղորդակցութեան ուղիներ ստեղծելով, այնպէս ալ անուղղակիօրէն՝ տարբեր ոչ պետական դերակատարներու* աջակցութեամբ։ Թեհրանի եւ Անգարայի աշխոյժ եւ ոչ աւանդական գործողութիւնները դժգոհութիւն յառաջացուցին տարածաշրջանի շատ մը պետութիւններու մօտ, որոնք, ի վերջոյ, կանխորոշեցին համագործակցութիւնը հակաիրանեան եւ հակաթրքական ենթահողի վրայ։ Նման համագործակցութեան ամենայայտնի ծրագիրը այսպէս կոչուած «Աբրահամի համաձայնագիրն» է։ Իսրայէլի** հետ յարաբերութեանց բնականոնացումը հնարաւոր դարձաւ, քանի որ հրէական պետութիւնը կը նկատուէր իբրեւ անվտանգութեան հաւանական մատակարար»:
*Թուրքիոյ ոչ պետական դերակատարները իսլամ ահաբեկչական խմբաւորումներ են, երկրորդ՝ Թրքական բանակը մուտք գործեց եւ մնաց Սուրիոյ եւ Իրաքի հիւսիսը*: **Ոչ թէ Իսրայէլը, այլ Ամերիկան է «Աբրահամ» ծրագիրին հովանաւորը**:
«Մինչ այդ 21-րդ դարու երրորդ տասնամեակի սկզբին սկսան փոխուիլ համակարգի յարաչափերը, որոնք դրուած էին «արաբական գարունէն» ետք։ Առաջին հերթին, ուժերու հաւասարակշռութեան մէջ փոփոխութիւններ եղան։ Տնտեսութիւնը ռազմականին գերակայեց։ Արաբական միապետութիւնները, որոնք ազգային զարգացման յաւակնոտ ծրագրեր սկսած ու ընդհատած էին, կրցան վերականգնել իրենց կորսնցուցած դիրքերը։
«Իրանը եւ Թուրքիան, մինչ այդ, հասած էին իրենց կարողութեան սահմանին եւ լայնածաւալ ծրագիրներ իրականացնելու դժուարութիւններու հանդիպած, յատկապէս՝ Թեհրանը։ 2024-ի երկրորդ կէսին «Դիմադրութեան առանցքի» հնարաւորութիւնները զգալիօրէն կրճատուեցան Հըզպալլայի տկարացման եւ Սուրիոյ՝ իբրեւ ռազմավարական կամուրջ կորուստին հետեւանքով, որ կ՚ապահովէր ծրագիրին յարակցութիւնը։ Ինչ կը վերաբերի Իսրայէլին, ապա 7 հոկտեմբեր 2023-ի պատահարներէն ետք, անոր ընդելուզումը Միջին Արեւելքի կառոյցին մէջ, ինչպէս նաեւ «Աբրահամի համաձայնագիրին» մէջ արաբական այլ երկրներու մասնակցութիւնը դանդաղեցաւ*։ Հաւանաբար ապագայ չունի*:
«Արդէն շուրջ մէկուկէս տասնամեակ «փոխակերպում» բառը, անկասկած, ամենայայտնի եզրն է՝ նկարագրելու միջինարեւելեան զարգացումները, ներառեալ, հասարակութիւններու եւ տնտեսութիւններու, քաղաքական համակարգերու եւ հիմնարկներու, արտաքին քաղաքականութեան եւ միջազգային դաշինքներու փոխակերպումը, ոչ պետական եւ պետական դերակատարներու, ինչպէս նաեւ տարածաշրջանային եւ համաշխարհային պետութիւններու կողմէ իրականացուող ռազմավարութիւնները:
«Այլ կարեւոր երեւոյթը այն է, որ լիպիական, սուրիական եւ եմէնեան տագնապները դադրած են համակարգային կարեւորութիւն ունենալ։ Միեւնոյն ժամանակ, «մոռցուած» հակամարտութիւններու անտեսումը պատճառած է, որ անոնք կրկին կարեւոր դառնան։ Պատճառը այն է, որ գոյութիւն ունեցող իրավիճակին (status quo) «յաւերժական» պահպանումը չգործեց։ Պաղեստին-Իսրայէլ հակամարտութիւնը կրկին կեդրոնական դիրք գրաւեց։ Այժմ ան կրկին ստացած է աւելի լայնածաւալ միջինարեւելեան հակամարտութեան վիճակ՝ 2024-ի աշնան Լիբանանի վրայ Իսրայէլի յատուկ գործողութենէն ետք: Այլ «մոռցուած» հակամարտութիւն է՝ Արեւմտեան Սահարան, որ այժմ Ալճերիոյ եւ Մարոքի ճակատումին առանցքային տարրերէն մէկն է։ Անիկա անտեսելը կը նշանակէ, որեւէ պահու, Արեւմտեան Մարոքի իրավիճակը ապակայունացման վտանգ է:
«Յատկանշական է, որ արաբական գարնան շրջանի երեք հիմնական զինեալ հակամարտութիւնները որոշ կէտի մը, իրենց սահմանը հասան եւ սառեցուեցան։ Սակայն 2024-ի նոյեմբեր-դեկտեմբերի Սուրիոյ մէջ տեղի ունեցած դէպքերը ցոյց տուին, որ գոյութիւն ունեցող իրավիճակը չի կրնար յաւերժ մնալ։
«Քաղաքական լուծումի բացակայութիւնը եւ բոլոր ներքին ուժերուն, յատկապէս Պաշշար Ալ Ասատի կառավարութեան դժկամութիւնը այս ուղղութեամբ լուծում գտնելու՝ պատճառ դարձաւ պաասական ռեժիմի փլուզումին: Նմանատիպ խնդիրներ կան նաեւ Լիպիոյ մէջ, ուր նախագահական ընտրութիւններու հարցը սառեցուած է 2021-էն ի վեր: Իսկ Եմէնի մէջ, ուր 2022-ի գարնան ձեռք բերուած զինադադարը, չկրցաւ յառաջդիմութիւն արձանագրել, Սանաայի Անսար Ալլահ շարժումին եւ Ատենի նախագահական կառավարման խորհուրդին միջեւ բանակցութիւններուն։ Հետեւաբար, արմատական խնդիրներուն պահպանումը եւ գոյութիւն ունեցող իրավիճակին «յաւերժական» ըլլալու վրայ ապաւինիլը կրնայ վերոյիշեալ հակամարտութիւններուն վերսկսումին պատճառ դառնալ։
«Այլ առանցքային յարաչափը այն է, որ «Արաբական գարնան» երեք բախումները մրցակցութեան դաշտ ըլլալէ դադրած են՝ խմբակային դաշինքներու միջեւ պայքարին։ Այժմ, Միջին Արեւելքի լարուածութեան մեղմացումը, նոր հակում դարձած է: Վերջին տարիներուն Իրանը վերականգնած է դիւանագիտական յարաբերութիւնները Սէուտական Արաբիոյ հետ, իսկ Պահրէյնի հետ կարգաւորումը նոյնպէս ընթացքի մէջ է։ Թուրքիան, մինչ այդ, բարելաւած է յարաբերութիւնները Եգիպտոսի եւ ԱՄԷ-ի հետ։ Ուստի, հակաիրանական եւ հակաթրքական ենթահողի վրայ համագործակցութիւնը սկսած է կորսնցնել այժմէականութիւնը։ Աւելին, 2023-ի հոկտեմբերի 7-էն ետք Իսրայէլը ընկալուած է ոչ թէ իբրեւ անվտանգութեան երաշխաւոր, այլ իբրեւ վտանգի աղբիւր։
«Մինչ այդ, մերձեցման միտումը աւելի զգալի է Պարսից ծոցի գօտիին եւ նոյնիսկ իր ուրուագիծը ունի Պարսից ծոցի համագործակցութեան խորհուրդին GCC-ի մէջ։ Այս ընթացքը, որ սկսաւ 2021-ի Քաթարի շրջափակման աւարտէն ետք, նոր թափ ստացաւ Պաղեստին Իսրայէլ ճակատի մագլցումի խորապատկերին։ Միջին Արեւելքի մէջ մեծ պատերազմի վախը ստիպած է պետութիւններուն համակարգել իրենց գործողութիւնները՝ իրավիճակը կայունացնելու համար։ Միեւնոյն ժամանակ, տարածաշրջանի այլ մասերուն, Պարսից ծոցի համագործակցութեան խորհուրդի ղեկավարներուն միջեւ մրցակցութիւնը երթալով նկատելի կը դառնայ: Լիպիոյ եւ Եմէնին այժմ աւելցած են Սուտանը եւ Իրաքը:
«Հաւանական է, որ Սուրիան կրկին մրցակցութեան դաշտ կը դառնայ արաբական միապետութիւններուն միջեւ։ Այսպիսով, Պարսից ծոցի գօտիին մէջ կը նկատուին ներքին ուրուագիծով կապեր հաստատելու միտում, սակայն նոյն ատեն կը սաստկանայ մրցակցութիւնը շրջանի սահմաններէն դուրս ալ։ Այս միտումը, ամենայն հաւանականութեամբ, ապագային կը զօրանայ:
«Ընդհանուր առմամբ, կրնանք հաստատել քանի մը հիմնական տուեալներ, որոնք սահմանած էին Միջին Արեւելքին էութիւնը՝ Արաբական գարնան պատահարներէն ի վեր: Նախ, հին հակամարտութիւնները կրկին ուշադրութեան կեդրոնին են, մինչ «Արաբական գարնան» խնդիրները երկրորդական դարձան: Սակայն անոնք կրնան կրկին օրակարգ դառնալ, ինչպէս արդէն եղաւ Սուրիոյ մէջ։ «Երկրորդ՝ ուժերու համեմատութիւնը փոխուած է։ Արաբական երկիրները, յատկապէս Պարսից ծոցի միապետութիւնները, վերջին քանի մը տարիներուն ընթացքին, տարածաշրջանին մէջ իրենց դիրքերը զգալիօրէն ամրապնդած են։ «Արաբական գարնան» շրջանի ուժերը, ընդհակառակը, հասած են իրենց գագաթնակէտին, եւ այժմ անոնց ազդեցութիւնը երթալով կը նուազի։
«Երրորդ՝ դաշինքային խմբակային համակարգը իր տեղը կը զիջի կացութեան յարմարող ճկուն յարաբերութիւններու համակարգին։ Այս մէկը յատկապէս յայտնի է Պարսից ծոցի տարածաշրջանին մէջ: Այս առումով, 7 հոկտեմբեր 2023-ի (Կազայի պոռթկումը*) իրադարձութիւնները իսկապէս կրնան շրջադարձային դառնալ Միջին Արեւելքի մէջ, վերջին տարիներուն կազմուած բոլոր միտումներուն համար, ինչպէս պատահեցաւ 2011-ին»։ Վերջ:
Շատ տարօրինակ է, որ յօդուածին մէջ առիթը քանի մը անգամ ներկայացուած է, սակայն Կազան ու Իսրայէլի գործադրած ահաւոր ոճիրներն ու ցեղասպանութիւնը բնա՛ւ նշուած չէ: Երկրորդ՝ Միջին Արեւելքի մէջ Ռուսիոյ այժմու եւ ապագայ դերին մասին ոչինչ նշուած է, նոյնպէս՝ արեւմուտքին ու Միացեալ Նահանգներուն: Ընդհանրապէս յօդուածը մնացած է աւելի՛ արաբական շրջագիծին մէջ, որ ո՛չ խորագիրին կը համապատասխանէ, ո՛չ ալ՝ իրականութեան:
* Լուսաբանութիւններն ու ընդգծումները՝ յօդուածագրին կողմէ:
